กำบ่าเก่าเล่าต่อ
โดย ทองเพียร เม็งโต - 15 พ.ย. 2548
กำบ่าเก่า คุณย่า คุณยาย มักนำคำบ่าเก่ามาสอนลูกหลาน กำค่าวกำเครือ
กำบ่าเก่า เป็นคำสุภาษิตพื้นบ้านของคนล้านนา ซึ่งเป็นคติสอนใจที่ชาวบ้านในท้องถิ่นได้ยึดถือ เป็นแนวทางในการประพฤติปฏิบัติในชีวิตประจำวัน คำสุภาษิตจะมีทั้งที่มีคำกล่าวที่ดี และไม่ดี หากแต่มีประโยชน์ เป็นแนวทางสั่งสอน ตักเตือนให้ข้อคิดที่เป็นประโยชน์
ในปัจจุบันความเจริญทางวิทยาการ ได้เข้ามามีบทบาทในชีวิตประจำวันของชาวเชียงใหม่ วัฒนธรรมอันดีงามบางอย่างกำลังใกล้ ที่จะสูญหายไป "กำบ่าเก่า" เองก็เช่นกันที่ใกล้จะสูญหายไปตามความงอกงามแห่งวัตถุ ลูกหลานชาวล้านนาทุกคน ควรที่จะระลึกถึงคุณค่าของวัฒนธรรมอันดีงาม ที่บรรพบุรุษได้สรรค์สร้างขึ้นมา
กำค่าวกำเครือคือคำพูดคล้องจองกันซึ่งมีหลายรูปแบบในลักษณะ ค่าว คำกลอน กาพย์หรือฉันท์เป็นต้นจะได้กล่าวดังต่อไปนี้
1. เมื่อยามมีฮักน้ำส้มว่าหวาน ใจ๋บ่เจยบานน้ำตาลว่าส้ม
เมื่อยามมีความรักอะไรก็ดีทุกอย่าง แต่เมื่อโกรธกันน้ำตาลก็ยังมีรสเปรี้ยว
2. สะลิดสะลักติดต้นบ่าเกว๋น บ่ใจ้ก๋รรมเวรมันตึงบ่ได้
คนที่ไม่ใช่เป็นเนื้อคู่กันย่อมไม่ได้อยู่ด้วยกัน
3. ปากเปิ้นว่าแต้ ใจ๋ในบ่ต๋าม ฟู่จ๋ากำงามน้ำใสซ่วยหน้า
ปากกับใจไม่ตรงกัน
4. ขดมาเพ้เต๊อะนั่งเมอะอิงกั๋น ใผหันจ้างมันของเฮาหล้างได้
ในเมื่อเราจะอยู่ด้วยกันแล้วไม่ต้องกลัวใครเขาจะว่า
5. งามแต้งามตั๊ก งามนักงามหนา เหมือนเตวดาลงมาหล่อเบ้า
คนอะไร สวยเหมือนกับเทวดา นางฟ้า
6. คนเฮาใหญ่แล้วบ่ถ้าใผสอน จิ้งฮีดแมงจรใผสอนมันเต้น
คนเราโตแล้วเรียนรู้อะไรต่างๆเอง
7. คนหมั่นยากไร้มีคนสงสาร คนคร้านแอวยานใผบ่ชอบหน้า
คนที่ขยันแต่ทุกข์ยากมีแต่คนสงสาร คนที่ขี้เกียจทุกข์ยากไม่มีใครชอบ
คำค่าวคำเครือถูกถ่ายทอดโดยคุณย่า คุณยาย
8. จับใจ๋แฮ้งบ่แหน้นใจ๋ก๋า จับใจ๋ครูบาบ่จับใจ๋พระน้อย
จิตใจของมนุษย์ไม่เหมือนกัน
9. เปิ้งปี้เจ็บต๊อง เปิ้งน้องเจ็บใจ๋ จ๋าเปิ้งคนใดดูใผบ่เอื้อ
พึ่งใครไม่ได้แม้แต่พี่น้องของตนเอง
10. เยี้ยะหื้อเปิ้นฮักยากนักจักหวัง เยี้ยะหื้อเปิ้นจังกำเดียวก็ได้
การทำให้คนชอบคนรักทำได้ยากมาก แต่ทำให้เกลียดทำได้ง่าย
11. มหาสมุทรสุดที่ว่าลึก ยังรู้หยั่งได้เนอนาย หัวใจ๋คนนั้นลึกข้อมือปล๋าย ใผไหนจานายจักหลอนหยั่งได้
จิตมนุษย์ไซร้ ยากแท้หยั่งถึง
12. เฒ่าแก่ค้าวบ่าป้าวหัวสี จ่องใจ้มันมี ขูดใส่ข้าวต้ม
คนแก่เฒ่าที่มีประโยชน์
13. วัวควายจ้างม้า ต๋ายแล้วเหลือหนัง กระดูกเขายัง ไว้ใจ้ก๋ารได้ มนุษย์เฮาต๋าย ใผบ่เข้าใกล้ กลั๋วจักเป๋นภัยเป๋นพิษ
สัตว์ที่ตายไปแล้วมีประโยชน์กว่าคนที่ตาย
14. มีหนึ่งแล้ว บ่ดีแอ้มสอง ขี่เฮือน้ำนอง ซ้อนสองจั้งล้ม
ให้รักเดียวใจเดียว
15. ปี้น้องผิดกั๋น เหมือนพร้าฟันน้ำ อย่าได้ผูกอั้นก๋รรมเวร
พี่น้องที่ทะเลาะกันไม่ควรถือโทษโกรธเคืองกัน
16. เสียมบ่คมหื้อใส่ด้ามหนักๆ ความฮู้บ่นักหื้อหมั่นฮ่ำหมั่นเฮียน
คนที่ความรู้น้อยให้ขยันเรียนหาความรู้
ยามที่คุณย่า คุณยายอยู่ที่บ้านมักทำหน้าที่เลี้ยงหลานมักนำคำสอนมาสอนลูกหลานเสมอ
สุภาษิต-คำก้อมพื้นเมือง
กิ๋นหวอมๆผอมจ้อค่อ
(ลักษณะคนมีโรคประจำตัวบางอย่างกินเท่าไรไม่รู้จักอ้วนท้วนแข็งแรง)
กำอู้เหมือนผีสอนที่นอนเหมือนโหม้งกระต่าย
(พูดดีพูดเก่งแต่ไม่ปฏิบัติตาม)
ของบ่กิ๋นฮู้เน่า ของบ่เล่าฮู้ลืม
(ตำราหรือความรู้ที่ทิ้งไปนาน ไม่ได้ทบทวนฝึกฝนก็ทำให้ลืมได้)
ขอนบ่มีเห็ด
(คนแก่ไม่มีสมบัติอะไรไว้ให้ลูกหลานได้สืบทอด)
คบแฮ้งเป๋นแฮ้ง คบก๋าเป๋นก๋า
(คบคนเช่นไรย่อมเป็นคนเช่นนั้น)
จะกิ๋นก็กลั๋วผลาญ จะตานก็กลั๋วเสี้ยง
(ลักษณะของคนตระหนี่ ไม่ยอมใช้จ่ายทรัพย์ที่มีเลยไม้ได้ประโยชน์จากทรัพย์นั้น)
คนเหนือส่วนใหญ่มักนำคำบ่าเก่ามาสอนลูกหลานอยู่เสมอแม้แต่เวลาทำอาหารหรือทำงานบ้าน
ใหญ่เพราะกิ๋นข้าว เฒ่าเพราะเกิดเมิน
(คนแก่ทำตนไม่มีค่า ไม่มีความหมายต่อลูกหลาน)
ตุ้มผ้าลายหมาเห่า ค้นกำเก่าจั่งผิดกั๋น
(เรื่องไม่ดีควรยุติได้แล้วถ้าขุดคุ้ยขึ้นมาอีกอาจก่อการทะเลาะวิวาทได้)
ว่าหื้อเปิ้นบ่ซวามง่อนตั๋ว
(ตำหนิคนอื่นโดยไม่หันมามองดูตัวเองทั้งที่น่าตำหนิพอๆกัน)
ฮ่อมหนูหนูไต่ ฮ่อมไหน่ ไหน่เตียว
(ทำอะไรตามความถนัดของใครของมันเพราะมีความรู้ความชำนาญต่างกัน)
คำน่าคิด
คำพูดคล้องจองต่อไปนี้เป็นคำที่มักพูดกันเสมอในแบบทีเล่นทีจริงเป็นคำฝากไว้ให้คิด อาจได้คติสอนใจซึ่งถือเป็นแนวปฏิบัติในส่วนที่ดีได้เช่นกัน
สุราน้ำพิษ กิ๋นแล้วเมาหาย บ่ใช่เมาดาย สตางค์ก็เสี้ยง
ฟังกำธรรมกิ๋นน้ำพริกดำกับข้าว ฟังกำขี้เหล้ากิ๋นลาบกิ๋นส้าตึงวัน
ใคร่กิ๋นนักหื้อกิ๋นเท่าปล๋ายก้อย ใคร่กิ๋นน้อยหื้อกิ๋นเท่าหัวแม่มือ
ใคร่เป๋นดีหื้อหมั่นก๊า ใคร่เป๋นหนี้เป๋นข้าหื้อเป๋นนายประกั๋น
ตุ๊ก(ทุกข์)บ่ได้กิ๋นบ่มีใผต๋ามไฟส่องต๊อง ตุ๊กบ่ได้นุ่งได้หย้องปี้น้องเปิ้นดูถูกดูแคลน
ฟังกำกิ๋นก็ฉิบหาย ฟังกำต๋ายก็ดีกิ๋น
ยามมีกิ๋นติ๊กๆ ยามบ่มีพับต๋าหยิบๆ
คำบ่าเก่า คำสอนถูกถ่ายทอดโดยผู้เฒ่าผู้แก่รุ่นต่อรุ่น
ยิ่งหนียิ่งฮ้าย ยิ่งย้ายยิ่งฉิบหาย(หมายถึงที่อยู่อาศัย)
เอาเมียผิดคิดจ๋นตั๋วต๋าย ปลูกเฮือนผิดคิดจ๋นเฮือนวาย
หนี้เก่าหัวเข่าคลอน
ตั๋ณหาฮักเมียเหมือนเจือกมัดคอ ตั๋ณหาฮักลูกนั้นหนอเหมือนป๋อมัดศอก ตั๋ณหาฮักทรัพย์
เก้าเหลี่ยมสิบเหลี่ยม บ่เต้าเหลี่ยมใบคา เก้าหนาสิบหนา บ่เต้าหนากำอู้